86. Will and it's execution - ज्येष्ठ नागरिकांना मार्गदर्शन

86.

28-11-2018

नामांकन, मृत्युपत्र आणि त्याची अंमलबजावणी

अथश्री : मार्गदर्शनपर माहिती आणि मार्गदर्शन

वक्ती : सौ.वंदना विजय धर्माधिकारी

कायद्याने किती जरी आपले आयुष्य आखीव रेखीव करायची सोय केलेली असली तरी देखील काही शब्द, संकल्पना मनाला टोचतात. अशा विषयात लक्ष घालून करायची तयारी लवकर होत नाही. मन हळवं होत, आणि आजचे उद्यावर ढकलले जाते. मृत्युपत्राचे बाबतीत असेच होते. नामांकन सहजगत्या केले जाते. परंतु इच्छापत्र करताना सर्व गोष्टींचा आढावा घ्यायचा म्हंटल्यावर एक तर ते वेळ खाऊ कष्टाचे वाटते, शिवाय मला थोडंच आत्ता फायदा आहे त्याचा. असे म्हणून त्यापासून दूर राहण्याचा अनेकांचा कल असतो. त्यासाठी खास मनावर गोष्ट घेणे आवश्यक असते. शिवाय अनेक शंकाकुशंका डोकावीत असतात. असाच विचार करून अथश्री येथील सौ.विद्या पंढरपुरे यांनी माझे लेक्चर ठरविले, आणि मी तासाभरात मार्गदर्शन केले.

नामांकन आता बँकेत तरी सक्तीचे असल्याने अनेकांनी केलेले असते. नामांकन केले की आपली जबाबदारी संपली. आता त्या पैशांची वाटणी नीट केली गेली असा गोड गैरसमज अनेकांचा असतो. ते तसे नसते. यावर थोडेसे बोलले असेन. नामांकानापेक्षा मृत्युपत्र अधिक वरचढ असते. त्यातील नोंदी महत्वाच्या असतात आणि ते फायनल असते. ते करताना मात्र अनेकांना अवघड जाते, कसे करू, कोणाला काय देऊ? नीट होईल ना? आणि त्याने मनात गुंतलेले धागे सोडविताना अवघड जाते हे खरे. मृत्युपत्र शब्दाचीच दहशत मनात असल्याने त्याकडे कानाडोळा करावासा वाटते. जे व्हायचे ते होईल, मी थोडीच असणार ते बघायला असाही विचार करणारे अनेक असतात.

असे असले तरीही मृत्युपत्र करणे ही देखील प्रत्येकाची आपल्या पुढच्या पिढीप्रती जबाबदारी असते. ती निभावली पाहिजे, याची जाणीव मात्र पुरेशी नसते. जाणिवेची टोके बोथट असतात, हेच खरे. पुढच्या पिढीत भावंडांच्यात वादावादी, भांडणे, कटुता, अबोला होऊन नातेसंबंध बिघडू नयेत. त्यांचे एकमेकांकडे जाणेयेणे असावे, एकोपा रहावा, प्रेमाने सगळ्यांनी राहावे. या सदिच्छेने मृत्युपत्र करायला पाहिजे. त्यासाठीची माहिती भाषणातून मी दिली.

तसेच यासाठी बँकांची मदत कशा प्रकारे घेतली जाते.  एक्झिक्युटर आणि ट्रस्टी सेवेबद्दल लोकांना फारसे माहित नसते. तेही समजून सांगितले. काही माहिती पत्रके दिली. बरं वाटले मला की अथश्री सारख्या सोसायटीमध्ये, की जिथे फक्त ज्येष्ठ नागरिक राहतात अशा ठिकाणी मी त्यांना थोडीफार माहिती मी दिली. भावनिकदृष्ट्या थोडासा आधार दिला. बास.... इतकेच.

वंदना धर्माधिकारी

85. II endition of Braille book - ब्रेल मैत्री बँकिंगशी लवकरच

25-11-2018

‘मैत्री बँकिंगशी ब्रेल रुपांतरित द्वितीय सुधारित आवृत्ती’ लवकरच येत आहे.

नुकतीच  “मैत्री बँकिंगशी – बेस्ट सेलर” पुस्तकाची सुधारित अकरावी आवृत्ती यशोगाथा ब्रेल प्रकाशनाचे सर्वेसर्वा ब्रेलमॅन श्री.स्वागत थोरात यांच्याकडे मी सुपूर्त केली. तसेच सावी फौंडेशनच्या अध्यक्षा श्रीमती रश्मी पांढारे यांनाही पुस्तक प्रत भेट दिली. रश्मीताईंच्या “सावी फाउंडेशन” ने “मैत्री बँकिंगशी”  पुस्तकाच्या १० व्या आवृत्तीच्या ब्रेल रुपांतरीत तीन खंडांचे प्रकाशन आयोजित केले होते, तसेच अंधांसाठी काम करणाऱ्या एकूण दहा संस्थांना ब्रेलच्या तीन खंडांच्या प्रती भेट दिल्या होत्या. नव्या आकराव्या आवृत्तीमध्ये शुभेच्छा देताना रश्मीताईंनी हे सर्व नमूद केलेले आहेच.

‘यशोगाथा’ प्रकाशित ब्रेल पुस्तकाचा प्रकाशन समारंभ ९ जानेवारी २०१६ रोजी आयोजित केला होता. विशेष म्हणजे पुस्तक प्रकाशनासाठी आरबीआयचे असिस्टंट जनरल मॅनेजर श्री. राजेश आसुदानी खास नागपूरहून आले होते. जन्म:त दृष्टिहीन असूनही बँकिंग क्षेत्रात उच्च पदापर्यंत पोचलेल्या सरांना पाहून अनेकांनी  प्रेरणा घेतली आणि बँकिंग क्षेत्र निवडले.

आत्ता, मैत्री बँकिंगशी आकराव्या आवृत्तीमध्ये नव्याने झालेले बँकिंग व देशाच्या अर्थव्यवस्थेतील सर्व बदलांचा समावेश केलेला आहे. त्याबद्दलची माहिती दृष्टिहीन वर्गाकडे जाण्यासाठी लवकरच ब्रेल मधली दुसरी आवृत्ती प्रकाशित करायचा मानस आहे. ब्रेलमॅन श्री.स्वागत थोरात यांनी ती जबाबदारी स्वीकारली असल्याने लवकरच ब्रेल पुस्तकाची दुसरी सुधारित आवृत्ती यशोगाथा प्रकाशन उपलब्ध करून देईल.

त्याचसाठी मी पुस्तकाच्या प्रती दिल्या आहेत. रविवार दिनांक २५ नोव्हेंबर, २०१८ रोजी ब्रेल भाषेत रुपांतरीत केलेलं आपल्या देशाचे ‘भारतीय संविधान’ दृष्टिहीन लोकांसाठी प्रकाशित करण्यात आले. प्रकाशन सोहळा बी.जे.मेडिकल कॉलेज, कॅम्प, पुणे येथील महात्मा गांधी सभागृहात साजरा झाला. कार्यक्रमाचे अध्यक्ष माजी न्यायमूर्ती सी.एल.थुल होते. अनेक मान्यवरांचे उपस्थितीत पुस्तक लोकार्पण करण्यात आले.

समाजाच्या दृष्टिहीन लोकांपर्यंत मैत्री बँकिंगशी - ब्रेल द्वितीय आवृत्तीद्वारे अद्ययावत बँकिंग माहिती त्यांच्या पर्यंत पोचणार आहे. हीच अकरावी आवृत्ती ब्रेल रीडरवर उपलब्ध आहे, आणि अनेक संस्थांमध्ये ब्रेल रीडर असल्याने अनेकांनी त्यावरून आपला अभ्यास केलेला आहे. यातचं मला समाधान आहे.

वंदना धर्माधिकारी

२५.११.२०१८

41. Diwali 2018 - Dhamal masti - मनीचा पराक्रम

धमाल मस्ती : दिवाळी अंक : २०१८

कथा : मनीचा पराक्रम

लेखिका  ::  सौ. वंदना विजय धर्माधिकारी

घरात हॉलभर  अनेक रंगांच्या लोकारींचे गुंडे अस्ताव्यस्त पडलेले होते. जसे लोकरीचे तुकडे तशीच  दोऱ्याची रिळे भारंभार. पेन्सिली त्याही सहासात होत्याच, शिवाय शार्पनर, कात्री, मणी असा लवाजमा घेऊन जयाश्रीचे काम सुरु होते. रंगीबेरंगी डब्यात तयार झालेली फुले ठेवली होती. जयश्री मावशी झाली होती ना. म्हणून बाळासाठी  छान छान काहीतरी करीत होती. नक्कीच. तिला खूप आवडत असलं काहीतरी करायला. पुढच्याच रविवारी बारसं बाळाचं, मग नको का तयार करायला भरभर. तेच तर चालू होतं. आईने मस्त सिफॉनची कुंची केली होती, शिवाय मॅचिंग मोजे, झबले देखील तयार होते.  जमतील तशी त्यावर फुले लावायची असं जयश्रीने ठरवलं आणि लागली कामाला. होते तेव्हढे सगळे रंग पसरलेले ते याचसाठी.

जोरात बेल वाजली. “दादा आलाच.” म्हणतं पटकन उडी मारून जयश्री दाराकडे धावली. इतक्यात बेलचा आवाज ऐकून मनी धावत आली. धावता धावता मधेच थांबली. काय ते कोणालाच कळले नाही. मनीने दादाला पाहून सोफ्यावर उडी घेतली. मनीकडे दोघांचही लक्ष नव्हतं.  प्रकाशच्या हातात होत्या हरभऱ्याच्या जुड्या. एक नाही, दोन नाही चक्क तीनतीन.  

“धर ना पटकन.” म्हणून हरभरा त्याने जयश्रीच्या हातावर ठेवला आणि तो लगेच निघाला.

“आता कुठे चाललास?” जयश्रीने दादाला विचारले.

“अगं थांबा ना. माझी पुस्तके कॅरियरला तशीच आहेत. मी आलोचं घेऊन.”’

असं म्हणतं प्रकाश धावत गेला, तसाच पटकन वर आला. हातात पुस्तके आणि सायकलची किल्ली. थोडेच लगेच जागेवर ठेवतात या गोष्टी? दिल्या भिरकावून खुर्चीवर आणि पळाला स्वयंपाकघरात.  

“तू तीन तीन गड्या आणल्यास हरभऱ्याच्या.” असं म्हणतं पटकन जयुच्या  तोंडात गेला देखील.

“अगं, आपण सोलून ठेवू यात. आई त्याची उसळ करेल. मला खूप आवडते.”

“मला पण.” जयुने पक्यादादाच्या हातावर टाळी दिली.

सकाळ पासून न भेटलेले बहिण भाऊ हरभरा समोर ठेवून त्याचा फडश्या पाडू लागले. बाहेर रेडीओ गात होता, कोणी बघत नव्हते, तरीपण टूरटूर टीव्ही सुरूच होता. 

खाता खाता टेबलावर नजर गेली आणि पक्यादा ओरडला जयश्रीला, “अगं, किती खातेस सारखी. सोललेले बघ किती कमी ते. उसळ करायची म्हंटल ना मी. आता बास खाणं. फक्त सोलायचे.” असे म्हणून पक्यादाने आपल्या तोंडात मात्र चार दाणे टाकले.

तोपर्यंत मनी माऊ किती वेळा इकडून तिकडे गेली, हे काही दोघाच्या लक्षात आलेच नाही. मनीनेही आवाज केला नव्हता, आणि केला असला तरी हरभरे खाणाऱ्यांच्या लक्षात आला नाही. शिवाय हॉलमध्ये टीव्ही सुरूच असल्यावर कशी काय “म्यांव! म्यांव!!” ऐकू येणार?

दुपारची वेळ होती, जेवण करून आई जरा पडली होती आतल्या खोलीत. पक्यादा आणि जयश्री  दोघांची जुंपली होती हरभऱ्याच्या  घाट्यांबरोबर.

तेव्हढ्यात! टण! टण! करीत भांडे लोळत कुठेतरी गेलेच.  सकाळी शेजारचे नंदुकाका आले होते, त्यांना पाणी दिलं ते तांब्याभांड तसेच हॉलमध्ये टीपॉयवर राहिले होते. मनीने ते दिलं ढकलून. टण! टण!! टण!!!

काय झालं? बघायला जयश्री आली तोच, “ये मने, काय केलंस हे, माझी......”

खरं तर, जयूला रडायलाच यायला लागलं. एकाजागी बसून ती फुल करीत होती. पक्यादा आला तेंव्हा बाल्कनीतून मनीने आत उडी मारलेली जयूला कळलं होतं. मनीने सगळी लोकर इकडून तिकडे उड्या मारीतमारीत घरभर केली होती. त्याचे वेढे पडले होते सगळ्यांना. पार बाल्कनी पासून हॉलच्या दरवाज्यापर्यंत. ज्या काही वस्तू तिच्या वाटेत आल्या त्या सगळ्यांना प्रदक्षिणा घालून लोकरीने  गुंडाळून घेतले होते मनीने.

जयुचे ओरडणे, मनिवर खेकसणे ऐकताच जयश्रीचा पक्यादादा बाहेर हॉलमध्ये आला. एकूण  अवतार पाहून “ये हे काय???” जोरजोरात हसायला लागला.  मनी बसली होती कोपऱ्यात आणि जयू कमरेवर हात देऊन डोळे वटारून मनीकडे बघत होती.

‘मनीला वाटल, पक्यादा तरी येईल माझ्या मदतीला. तिने अपेक्षेने पक्यादा कडे बघितलं. तसा दादा आला पुढे तर त्याचाच पाय अडकला लोकरीच्या धाग्यात. अलगद सोडवून घेतला त्यानं.

पक्यादाने खुर्चीखाली लपलेल्या की अडकलेल्या मनीला बाहेर काढलं. पाहतो तर काय तिच्या पायात धागा अडकलेला होता. तो काढाणार तरी कसा, लोकरीचे सगळे धागे, दोऱ्याची रीळ आणि दोरे सारे काही मनीच्या शेपटीला आणि पोटाला पूर्णपणे गुंडाळले गेले होते. मनीची  आवळलेली शेपटी पाहताच जयुने  एकदम फक्कन फस्स केले.  दोघांना गंमत वाटली, तिकडे मनी अधिकच कावरी बावरी झाली.

“पोटात दुखत असेल तिच्या बहुतेक” पक्याची लाडली ना ती, लगेच तिच्या बाजूने झाला.

“कसं केलंय बघ माझं सगळं तिने, दोन धपाटे घाल आधी तिला.” संताप आलेलाच होता.

“थांब, हिला सोडवतो गं आधी. ये मनाली माझी.”

“अगं, मनुटले धीटूकले. काय केलंस तू? कसं गं तुला कळतं नाही? अडकली लोकरीत आणि नाचलीस घरभर. आता कसे काढायचे हे धागे, किती गुंता केलास त्यांचा. शेपटी बघितलीस का रंगीबेरंगी दोऱ्यांनी सजलेली?” पक्या गुंत्याचे काय करावे याचा शोध घेता घेता मनीला धीर देत होता.

“दादा थांब. मी मनुलीचा असाच फोटो काढते. आणि घराचा देखील. बघा ना कसं केलंय तिने.”

“मस्त विणलंय जाळं. आता तुझं काम झालं.” दादाने जयश्रीला डिवचले.

“जाळं कसलं? नुसता गुंता करून ठेवलाय. जाळं एकसारखं असतं समजलं.  इथे बघा, काय झालं. खुर्चीला दिला वेढा, तिथून एकदम सोप्यावर, तिथे गुंडाळले कुशन. समजेना काय करायचं तर पळाली बाल्कनीत. जाताना गुंडाळला पेपर. खिडकीतून फिरली आत. बाहेर जाताना एका चौकोनातून गेली आणि येताना बयाबाई दुसरीकडून आली. हे बघ, कशी फिरली लोकर कुठून कुठे.  आत येताना पाडला डबा, सांडली माझी सगळी फुलं.”

जयू आधी धावली फुलांकडे. तिने किती कष्टाने केली होती फुलं. पेन्सिलीला मागून एक छोटासा छेद द्यायचा. सुईत लोकरीच्याचं रंगाचा दोरा ओवून दुपदरी गाठ बांधायची. दोरा अडकवायचा पेन्सिलच्या चिरेत. सुई धरायची पेन्सिलीवर. दुसऱ्या हातात लोकर धरून पेन्सिलीवर वेढे घालायचे. लोकरीने गोल गोल गोल ८/१० वेढे झाले की सुई पुढे ओढायची आणि मागे अडकवलेला धागा काढायचा. त्याच्या गाठीतून सुई ओवायची  आणि दोरा ओढायचा की सगळे वेढे बांधले जातात. पेन्सिल मधून सगळं काढलं बाहेर. सुरगाठ नंतर निरगाठ घट्ट बांधायची. हाताने लोकर मस्त फुलवायची. झालं फुलं तयार तेही सुंदर छान छान!

आईला अजून चाहूल लागलेली नसणार, नाहीतर आलीच असती आई बाहेर मदतीला. काही झालं की ते सोडवायला आई लागतेच ना मुलांना. तशीच इथे लगेच आईची आठवण आली. दोघेही शहाणी मुलं होणार होती, असं नुकतेच ठरवले होते दोघांनी. आधी आपण प्रयत्न करायचाच, तोही नेहमीच असेच काहीतरी होते दोघांचे. तेही मागल्या महिन्यापासून. म्हणून आईला उठवायला लगेच गेले नाहीत.

कसचं काय? घरात नुसता पसारा आणि हरभऱ्याचा केर. टेबल भरलेलं ठेवलं तसचं. दोघेही लागले लोकर गुंडाळायला. संपूर्ण गुंडा संपे पर्यंत मनीने उड्या मारून मारून हॉलभर आपला पराक्रम पसरवला होता. बरं तर बरं, ती कोपऱ्यातल्या टी-पॉय कडे गेली नाही. नाहीतर त्यावरची आईने नुकतीच आणलेली फुलदाणी पडली असती, तर मनीची कंबख्ती झाली असती.

“आणि बरं झालं तांब्यात पाणी नव्हतं नाहीतर, दादाच्या वहीचे काय झाले असते? आणि माझी  लोकर  ओली झाली असती तर?” जयश्रीचे निरीक्षण चालले होते.

मनी घाबरलेली दिसतं होती. तिच्या पायात अडकलेली  लोकर अलगद काढायला पक्यादा तिच्या जवळ  गेला तर...”उं! उं!!” करीत मनी रडायला लागली. तिची शेपूट ओढली जात होती. जयुने पटकन कात्री आणली.

“कपू का शेपूट तुझी. उडवलीस ना शेपटी घरभर. थांब आता.” एकीकडे फुलांची नासाडी आणि दुसरीकडे ते करणारी आपलीच मनी.

हळूच शेपटीवर गुंडाळलेली लोकर कापली. धागा केला मोकळा. मनीने पटकन उडी मारली. खरं, तर पटकन तिने बाहेर पळायला हवे होते. पण, कसलं काय? दोन पावलं पुढे गेली तर तिला लाल लोकरीचा धागा दिसला तशी मनुली झटकन मागे वळली आणि दादाच्या मांडीवर बसली. दोघांना हसायला आलं ‘ये मनू’ त्यानेही बसवलं तिला.

इतक्यात आई आलीच. बघते तर काहीतरी वेगळंच. खुणेनेच जयश्रीने मनीचे नाव सांगितले, तर, आई हसायला लागली. रागावली नाही तिच्यावर.

“काय गं बाई काय केलेस हे? बरं झालं. झोपताना मी माझं शिवणकाम उचललं होतं ते.” असं म्हणतं आई फुलं गोळा करायला लागली, तशी मनी आईच्या पायात गोलगोल करू लागली. तिला सांगायचं होतं, की आईकडून माया माया घ्यायची होती. हेच खरं, लागलं होतं ना शेपटीला, आईने फुंगर मारली की मनीचाही बाऊ बरा होतो म्हणूनच आली आईकडे.

आईने उचललं आणि बसली सोफ्यावर, तशी मनी आणखीनच बिलगून बसली, अगदी कुशीत आणि मान वर करून सांगू लागली आईला. मनी तशी सगळ्यांचीच लाडकी होती. तिने दुध प्यायल्याशिवाय पक्यादा आणि जयू दोघेही दुध पीत नसतं.

जरा शांत केलं लाडोबाला आणि तिला घेऊनच आई स्वयंपाकघरात आली. मनीला दुध दिलं. आणि आपल्यासाठी चहा ठेवला. जयु आणि पकादा दोघेही आले आईच्या मागेमागे.

“आई, आज उसळ करायची.” पकादाने ऑर्डर सोडली

“करते. आधी दुध घ्या बरं दोघे. मनीने बघा, आज तुमची वाट नाही बघितली. गट्टम करून टाकलं.”

आई असं म्हणाली तर लगेच मनी उडी मारून परत आईच्या खुर्चीवर चढली. एकाबाजूला जयू दुसरीकडे दादा आणि मनी मधेच आईच्या मांडीवर. पण, हलली नाही, डोलली नाही, पोटात दुध गेलं होतं ना. आणि आईचा चहा सांडला तर खरंच धपाटा मिळतो हे मनीला ठावूक होतं.  म्हणून तर एकदम चिडीचूप डोळे मिटून बसली.

मनी खूप खूप दमली होती. आईच्या मांडीवर तिचा चहा पिऊन व्हायच्या आत मनीने मान टाकली. लगेच झोप लागली तिला. आईची मांडी कुणाला आवडणार नाही तिथे झोपायला? प्रकाश आणि जयश्री आत्ता थोडे मोठे झाले म्हणून, नाहीतर मनीला आईची मांडी भांडून मिळायची. कधी कधी तर आईच्या मांडीवर दोघेजण आणि त्यांचा मांडीवर मनुडी. पण, आज दमलेली मनी एकटीच होती. आईने तिला थोपटून झोपवलं शेजारच्या खुर्चीवर. आणि धमाली मनीने तंगड्या ताणल्या की. मनीला हळूच एक चापट दिली जयश्रीने आणि पाळली फुलांकडे. प्रकाश मात्र तिथेच हरभरा सोलायला लागला. सोलता सोलता आईची आणि त्याची गप्पांची मैफल रंगली. आईने सांगितली गोष्ट, कुठली माहित आहे? ‘आजीची मनीने केलेली फजिती.’ विणलेला अर्धवट स्वेटर असाच एका मनीने उसवून टाकला होता ती. माहित आहे की नाही तुम्हाला, नाहीतर परत कधीतरी मीच सांगेन ती गोष्ट.

वंदना धर्माधिकारी

Vandana10d@yahoo.co.in

M : 9890623915

35. Forword for Mathematics book for competative examinations

पुस्तकास प्रस्तावना : A-ONE’S Basic to Advance Apptitude – I

                  सहज सोप्प गणित मार्गदर्शनासह

                  सौ.वंदना विजय धर्माधिकारी

पुस्तक : लेखक : श्री. संतोष वदक पाटील

माझा सर्वात आवडता विषय गणित आहे. मी गणिताची विद्यार्थिनी आहे. कॉलेजमध्ये गणित हाच प्रमुख विषय घेऊन मी कला शाखेची बी.ए. ही पदवी घेतली आहे. शाळेत असताना शंभर पैकी शंभर मार्क्स आणि दरवर्षी गणिताचे पारितोषिक घेतले होते. मी जेंव्हा शिकवण्या घेत होते, तेंव्हा माझ्या विद्यार्थ्यांना मी गणितात एकदम पक्क केलं होते. गणिताची त्यांना खूप भीती होती, ती तर घालवली शिवाय मार्क्स बरेच वाढले गेले. या विषयात पुढे नोकरी करताना विशेष काही करणे झाले नाही, हेही खरं. माझ्या दोन्ही मुलींचा गणित विषय एकदम तयार करून घेतला होता.

मला आठवते धाकट्या जान्हवीने एकदा एका परीक्षेत १० मार्कांसाठीचा प्रश्न म्हणजे तो विषय ऑप्शनला टाकला होता. ते मला परीक्षेला निघायच्या आधी १५ मिनिटे समजले. तिला म्हंटल अगदी ३ मिनिटे दे मला, मी तुला समजावून सांगते. तुला जमेल, नक्की प्रश्न सोडवता येईल. आणि खरंच अगदी दोन मिनिटात मी तिला समजावून सांगितले. त्या दिवशी परीक्षेला त्याविषयावर प्रश्न आला, आणि तोही १५ मार्काचा. तिने अगदी बरोबर सोडवता आला. तेंव्हा तिला खूप आनंद झाला, आणि मार्क्सही ९०+ मिळाले.

याच गणिताच्या एका पुस्तकाला प्रस्तावना द्याल का अशी विचारणा केली गेली. तेंव्हा मला अतिशय आनंद झाला. श्री.संतोष वदक पाटील हे स्पर्धा परीक्षेचे क्लासेस घेतात. मराठी मुलांना मराठीतून विषय समजावून देतात, म्हणून खास त्यांचेसाठी पुस्तक तयार केले, आणि मी त्यास प्रस्तावना दिली. मला खूपखूप आनंद वाटला. माझ्याकडे माझ्या विषयाच्या पुस्तकासाठी प्रस्तावना हा माझाच मला गौरव वाटतो.

वंदना धर्माधिकारी

प्रस्तावना ::: A-ONE’S Basic to Advance Apptitude – I

            सहज सोप्प गणित मार्गदर्शनासह

            सौ.वंदना विजय धर्माधिकारी

पुस्तक : लेखक : श्री. संतोष वदक पाटील

“गणित विषय एकदम सोप्पा. गणित ज्यांना जमते, ते आयुष्यात कुठलाही विषय अभ्यासून उत्तम यश संपादन करतात. म्हणून गणित येणं आयुष्यात महत्वाचे आहे.” हे लक्षात घेऊनच खास मराठी मुलांनी स्पर्धा परीक्षेत यशस्वी व्हावे, ही  सदिच्छा मनी बाळगून या पुस्तकाची मांडणी केलेली आहे. लेखक, श्री. संतोष वदक पाटील यांचे प्रथमत: मन:पूर्वक अभिनंदन! विद्यार्थ्यांच्या नजरेतून करावा लागणारा अभ्यास सोपा कसा होईल या विचाराने एकेका  गणिताची निवड केलेली दिसते. प्रत्येकात काही ना काहीतरी फरक आहेच. प्रकरणाच्या सुरवातीला त्या त्या विषयासाठी आवश्यक असलेली सूत्रे दिल्याने त्यातील गणिते सोडविणे नक्कीच सोपे जाणार आहे. मराठी मुलांनी स्पर्धा परीक्षा उत्तीर्ण होऊन अनेकविध क्षेत्रात प्रवेश करावा ह्या कळकळीने वदक सरांनी सुंदर पुस्तक लिहिले. आणि म्हणूनच या इंग्रजी पुस्तकाची प्रस्तावना मात्र मला मराठीतच लिहा असे त्यांनी सांगितले.

एकदा का गणिताची मेख समजली, त्याची गोडी लागली, की आयुष्यातच बदल होताना जाणवतो. म्हणजे कसं सहज रस्त्याने जाता जाता एखादी गाडीची नंबर प्लेट बघूनही आकड्यांची गंमत लक्षात येते. लहान लहन कोडी पटकन सुटतात. काही गोष्ट आवर्जून करा असे मी सुचविते. सुडोकू सोडवायची सवय खूप चांगली. त्याने मनाला, मेंदूला या आकड्यांशी खेळायची चटक लागते. अनेकविध कोडी सोडविताना आकडे मदतीस येतातच. पाढे पाठांतर पक्के होते, भूमितीतील दाखले व्यवहारी जगात वापरले जातात. गणितातील वैविध्य जाणवत राहते. त्याने बुद्धी तल्लख होते, आणि तल्लख मेंदूच यश खेचून आणतो.

थोड्याच स्पर्धा परीक्षांमधील प्रश्नपत्रिका मराठीतून असतात. बहुधा इंग्रजीत पेपर असतो, म्हणून मराठी माध्यमाच्या विद्यार्थ्याला आधीच टेन्शन येते. प्रश्न समजेल कि नाही इथपासून मनात शंका येतात. आणि मराठी मुले मागे राहतात. ते टाळण्यासाठी म्हणूनच ह्या पुस्तकात गणिते इंग्रजीतून दिलेली आहेत, पण प्रस्तावना, मनोगत, पुस्तकातील गमती जमती मात्र मराठीतूनच दिलेल्या आहेत. मराठी चांगले समजले की इंग्रजी समजणे, शिकणे सोपे जाते. डायरेक्ट इंग्रजी शिकण्यापेक्षा आपला ज्ञानाचा पाया मराठीने पक्का करून दुसऱ्या कुठल्याही भाषेत ते ज्ञान रुपांतरीत करण्याचे कौशल्य संपादन करता येतेच, मग फक्त स्पेलिंग बरोबर टाकून लिखाण करणे बाकी शिल्लक उरते.  सांगोपांग जाणीवपूर्वक हे असे करताना त्यामागे उद्देश, ध्येय आणि बरोबर सामाजिक भान आहे. मराठी भाषा, मराठी तरुणपिढी, मराठी माणूस आणि आपला महाराष्ट्र याप्रती प्रेम असल्याने सरांनी मराठी मुलांसाठी, मराठीतून गणित शिकविण्याचा केलेला प्रयत्न, त्यांना पुढे नेण्यासाठी सारे काही पुस्तक रूपाने मांडले आहे. डायरेक्ट इंग्रजी शिकण्यापेक्षा आपला ज्ञानाचा पाया मराठीने पक्का करून दुसऱ्या कुठल्याही भाषेत ते ज्ञान रुपांतरीत करण्याचे कौशल्य संपादन करता येतेच. पाटील सरांच्या स्तुत्य कार्याबद्दल त्यांचे विशेष आभार मी मानते.

गणित म्हणजे आकडेमोड. इथे तीच आकडेमोड एकदम कशी सोपी होते जेंव्हा पाढे पाठ असतात, हे समजावून देते. आणखीनही काही गोष्टी मराठीतून अभ्यास केल्याने शक्य होतात. एक अतिशय महत्वाची गोष्ट माझ्या नजरेस आली आणि ती मी सगळ्यांना नेहमी सांगते. मराठीतून  पाढे म्हणनं, घोकण, लक्षात ठेवणं, पाठ करणं, आठवण, उड्या मारीत पटकन उत्तर ओठावर येण, त्यानुसार गणित सोडवण हे इंग्रजीतून टेबल्स म्हणण्यापेक्षा खूपच सोप्प आहे. इथे कुठेही दुसऱ्या भाषेला कमी लेखायची भावना नाही. उदाहरणार्थ : ‘९*९=८१ - नवा नवा ऐक्याऐंशी - शब्द तीन’ तसेच ‘१२*१२=१४४ – बारं बारे चव्वेचाळाशे - शब्द तीन. तेच इंग्रजीतून म्हणताना ‘nine nine’s are eighty one’- शब्द ५’ आणि ‘twelve twelve’s are one hundred forty four – शब्द ७.’ शिवाय  ‘s आणि are  चा उच्चार करताना बोबडी वळते, शब्दोच्चार अस्पष्ट येतो, वेळ लागतो, गती मंदावते, आणि उगीचच जास्त शब्द उचारण्यात अधिक उर्जा खर्च झाल्याने टेबल्स म्हणणे कंटाळवाणे काम होते. ‘शे’ या एकाक्षरी शब्दाने इंग्रजीमधील ‘One hundred’ या १० अक्षरी अधिक एक स्पेस अशा शब्दाचे उच्चारण अर्थपूर्ण झालेले आहे. पटले ना. इंग्रजीच्या उलट पाढे म्हणताना जाणवते तो ठेका, रिदम, स्पष्ट शब्दोच्चार, गती, आणि उर्जा सुद्धा. संपूर्ण वर्ग जर जोरात पाढे म्हणत असेल, तर आवाजाची पट्टी प्रत्येकाची वाढत जाते. पण तीच पट्टी टेबल्स म्हणताना खाली घसरते. मोठ्यांदा पाढे म्हणून बघा, माझे म्हणणे नक्कीच पटेल.

माझे तर सांगणे आहे, जर मुलांना गणितात तरबेज करायचे असेल तर स्वत: मराठी पाढे नियमित म्हणा, मुलांना ते म्हणायला शिकवा. आपल्या संस्कृतीनुसार तिन्हीसांजेला शुभंकरोती आणि पाढे म्हणायची सवय आम्हाला होती, तीच पुढच्या पिढ्यानपिढ्या तशीच राहो, असे आवर्जून आग्रहपूर्वक सांगावेसे वाटते. गणित चांगले तर सगळे चांगले करणे शक्य होऊ शकते. जरी इंग्रजी माध्यमात शिक्षण मुले घेत असली तरी पाढे पाठ करून घेतले आणि त्यानुसार गणिते सोडवली गेली, तर लवकर लवकर गणिते सुटतात. एकदम उत्तर देता येते. पंधराचा पाढा पंधरा एके पंधरा पासून न म्हणता पंधरी पाची पंच्याहत्तर एकदम उच्चारले जातेच. आणखीन एक लक्षात घ्या, एक ते शंभर अंकात पंच्याहत्तर मध्ये ७ आणि ५ दोन अंक आहेत. पण मराठीत एकच शब्द आहे, तेच इंग्रजीमध्ये मात्र seventy five   असे दोन शब्द झाले. असेच सगळ्या अंकांसाठी आहे, तपासून बघा.

तुम्ही म्हणाल, पेपर इंग्रजीत असतो, तर मराठीत कसे पाढे म्हणून सोडवू. हे बघा, कमी वेळात जर जास्त गणिते अचूक सोडवायची असतील, जास्तीतजास्त गुण पाहिजे असतील तर विचार मराठीतून करा, गतिमान होईल आणि लिहिताना इंग्रजीत मांडा. जमते, वेळ वाचतो. आपली उर्जा तर वाचवायची, साठवायची आणि गणितात पूर्ण मार्क मिळवायचे असतील तर पाढे पाठ करून गणित सोडवा. यश नक्की मिळेल. याची खात्री बाळगा. आणि त्यासाठीच हे पुस्तक आहे. त्यासाठी श्री. संतोष वदक पाटील सरांचे मार्गदर्शन तसेच अभिनंदन!

सर्वांना उत्तम यश मिलो, त्यांची प्रगती होवो ह्या माझ्या शुभेच्छा!

वंदना धर्माधिकारी

vandana10d@yahoo.co.in

मोबाईल : ९८९०६२३९१५.

34. Diwali 2018 - Blazon - Payment Banks

Blazon Diwali 2018  :::  पेमेंट बँक्स

लेखिका : सौ. वंदना विजय धर्माधिकारी

आपला  भारतदेश  प्रगतीची घोडदौड करीत आहे, तरीदेखील  अनेक लहान लहान गावांच्या प्रगतीची पाउलवाट फारशी रुंदावली नाही, असेही वाटते कधीकधी. पाऊलवाटेवरील दगड धोंडे उचलून तिला सुंदर वळण लावले गेले, त्याने गावकरी मंडळी देखील धावायला लागली. मोठ्या प्रमाणात जन धन योजनेची अंमलबजावणी सरकारने सर्वत्र एकाचवेळी सुरु केली, आणि वित्तीय समावेशन कार्यक्रम जोरदारपणे राबविला तेंव्हा. तळागाळातील लोकांना  गदागदा हलवून बँकेत खाते काढायला भाग केले. तेंव्हा सरकारला जाणवले बँक शाखा कमी पडत आहेत. बँकांना खोलवर जाऊन व्यवसाय करणे अवघड जाते. अशावेळी अजूनही बँकिंग क्षेत्राचा विस्तार आवश्यक वाटू लागला. जन धन योजना आणि  वित्तीय समावेशन यामुळे अगदी दुर्दम्य भागातील लोकांनाही बँकिंग सेवा सुविधांची गरज दिवसेंदिवस वाढत चालली. व्यवसाय समन्वयक (BF-Business Facilitators) आणि व्यवसायवृद्धी सहायक (Business Correspondents) यांचे मार्फत बँकिंग अशा दूरच्या भागात प्रत्येक उंबऱ्यापर्यंत गेले. तरीदेखील  समाजच्या उन्नतीसाठी, सुविधा पुरविताना आणखीन कशा प्रकारे बँकिंग उपलब्धता वाढवता येईल यावर सरकारतर्फे विविध स्तरावर योजना आखल्या जात आहेत.  

प्रत्येक गावात बँक काढणे कुठल्याच बँकेला शक्य नाही. तेथील लोकांना बँकिंग प्रवाहात आणण्यासाठी काहीतरी उपाय शोधताना पेमेंट बँकेचा उपाय पुढ्यात आला. सप्टेंबर, २०१३ मध्ये स्थापन झालेल्या नचिकेत मोर कमिटीने नोव्हेंबर, २०१४ मध्ये अहवाल सादर करताना कमी उत्पन्न असलेल्या समाजासाठी, व्यावसायिकांसाठी नवीन प्रकारच्या पेमेंट बँकेची शिफारस केली. २८ फेब्रुवारी,२०१५ रोजी बजेटच्या सादरीकरणात इंडिया पोस्टला पेमेंट बँक दर्जा घेषित केला गेला. भारतीय रिझर्व्ह बँकने पेमेंट बँकेसाठी आवश्यक अटी नियमावली करून अर्ज मागविले होतेच. त्यावर विविध प्रकारचे काम चालूच होते, शेवटी १९ ऑगस्ट,२०१५ रोजी भारतीय रिझर्व्ह बँकेने आलेल्या ४१ अर्जांपैकी ११ उमेदवारांना पेमेंट बँक सुरु करण्यासाठी तत्वत: परवाने दिले.

परवाने दिलेल्या बँका : भारतीय डाक सेवा,  २ टेलीकॉम – वोडाफोन आणि एअरटेल, ३ मोठे कोर्पोरेटस – रिलायन्स इंडस्ट्री लि.(RIL), आदित्य बिर्ला नुवो आणि टेक महिंद्र; २ आर्थिक सेवा कंपन्या – फिनो पे-टेक आणि चोलामंडलं, २ वैयक्तिक – दिलीप संघवी आणि विजय शर्मा, आणि एनएसडीएल – National Securities Depository Ltd.  नंतर चोला मंडलम आणि टेक महिंद्र यांनी आपला सहभाग काढून घेतला. पोस्ट पेमेंट सोडता बाकी सगळ्या  प्रायव्हेट कंपन्या असून त्यांची संख्याही अधिक आहे. मागील दीडदोन वर्षाच्या कालावधीत एअरटेल, जिओ, पेटीएम, व्होडाफोनची एम-पैसा, फिनो,या काही पेमेंट बँक्स कार्यरत झाल्या आहेत.

साहजिकच इतक्या प्रकारच्या बँका देशभर विखुरल्या असताना त्यात आणखीन एका प्रकारची भर का घालावी असा प्रश्न मनात डोकावतो. सहकारी बँकांचे जाळे खेडोपाडी उत्तम काम करीत असताना खरे तर त्यांचाच विस्तार जरी केला असता तरी चालले असते. नव्या बँका सुरु करून सहकारी बँकांना मागे ढकलले गेल्याने सहकारी क्षेत्रातील सर्वांनीच पेमेंट बँकांना विरोध दर्शविला होता. सहकारी बँकांना मागील १०/१५ वर्षात शाखा विस्तारासाठी देखील म्हणावी तशी परवानगी भारतीय रिझर्व्ह बँकेने दिलेली नव्हती. आणि अचानक एकदम नवीन प्रकार सुरु करून त्यांना प्रोत्साहित केल्याने साहजिकच सहकारी बँकांची नाराजी वाढली. सहकारी बँकापैकी अगदी काहीच बँकांमध्ये समस्या आहेत, म्हणून सगळ्याच बँका तशा नाहीत. पण, बरेचदा  संपूर्ण क्षेत्र बदनाम झाल्याप्रमाणे त्या सेक्टरवर कडक प्रतिबंध लावले जाताना दिसते. एक करते आणि दहाला बट्ट्या लावते तशातली गत असते तिथे. स्मॉल फायनान्स बँक्स आणि पेमेंट बँक्स दोन्हीची सुरवात म्हणजे अर्बन सहकारी बँकांवर मोठा दबदबा टाकला होता. त्यातून सहकारी बँकांना मार्ग काढताना नजीकच्या भविष्यात आपल्या कामकाजात, अंतर्गन व्यवस्थापनात, ताबडतोब बदल करणे आवश्यक झाले. त्यायोगे एकुणात होणारा खर्च कमी करणे, उत्पन्नात वाढ करणे, सर्वतोपरी आपला आवाका उंचावणे आवश्यक ठरलेले आहे. त्यासाठी नवीन इलेक्ट्रॉनिक तंत्रज्ञानाच वापर वाढविणे, आणि मोठ्या प्रमाणात लोकांकडून स्वीकार होत असलेल्या गोष्टींची रुजवात करणे महत्वाचे आहे. यामध्ये मोबाईल बँकिंग, ई wallets, इंटरनेट  इत्यादींचा समावेश येतो. आज पर्यंत अर्बन सहकारी बँकांनी इतक्या कालावधीत कमावलेला सुरक्षित आणि फायदेशीर असा मोठया प्रमाणात व्यवसाय वाढण्यासाठी काही टिप्स इथे दिसतात.  असो. थोडे विषयांतर झाले असले तरी ते पेमेंट बँकांची सुरवात खटकणारी होती, हेही समजले पाहिजेच. असे असले तरी पेमेंट बँक्स देखील उत्तम कामगिरी करतील. त्यांचेही भविष्य उज्जवल होईल, हे अलहिदा.

तळागाळातील लोकांना देशाच्या प्रमुख आर्थिक व्यवहारांच्या परिघात ओढून घेणे. त्यांच्याकडेही जो काही पैसा आहे, त्यास बँकिंग सुविधांची जोड देणे. जवळ बँक असेल तर नक्कीच खातेवापर अधिक प्रमाणत होतो, त्यासाठी अधिक बँक शाखांची गरज आहे. लहान लहान खेडी, वाड्या, वस्त्या, झोपडपट्टया यांना विशेष फायदा होणार आहे. सरकारी योजनांचे लाभार्थी, स्थलांतरित, ग्रामीण कार्यकर्ते, विद्यार्थी, छोटेछोटे व्यवसाय करणारे, शहरात न राहता दररोज प्रवास करणारे, गृहिणी, अशांना अधिक बँकिंग वापरणे सोयीस्कर होणार आहे. बँकिंग सेवासुविधांपासून वंचित असलेल्या दुर्दम्य भागातील लोकांचा विशेषत्वाने विचार

केल्याने पेमेंट बँकिंगचा फायदा अशाच लोकांना अधिकांश होईल.

पेमेंट बँक सुरु करण्याचा परवाना देताना मोबाईल कंपन्या, बिगर वित्तीय संस्था, सक्षम वितरण प्रणाली असलेल्या कंपन्या यांचा विचार करण्यात आला आहे. त्यांच्या व्यवसायाचे जाळे दूरवरच्या परिसरात पसरले असल्याने त्यांना सामान्यांपर्यंत पोहोचणे सहज शक्य आहे. त्याचे पडसाद अर्थव्यवस्थेवर पडतात.

पेमेंट बँकामध्ये फक्त  बचत आणि चालू खाते काढता येणार आहेत. खाते काढताना आधार कार्ड जोडणी आवश्यक असून फंड ट्रान्सफर मध्ये बायोमेट्रिक असल्याने धनप्रेष सुरक्षित असणार आहेत.  प्रती खात्यातील शिल्लक अधिकाधिक रुपये एक लाखापर्यंतच ठेवता येईल. सध्या बचत खात्यावर ४% व्याज देण्यात येते. पेमेंट बँक ग्राहकास कर्ज देऊ शकत नाही. क्रेडीट कार्ड देता येणार नाही. परंतु एटीएम व डेबिट कार्ड पेमेंट बँक देऊ शकणार आहे.  ईनवर्ड आणि आउटवर्ड दोन्ही धनप्रेष सुविधा उपलब्ध आहेत. खात्यातील शिलकीवर एक लाख डीआयसीजीसी (Deposit Insurance Credit Guarantee Cover) उपलब्ध आहे. अनिवासी भारतीय व्यक्तीस  (NRI  - Non Resident Indian) पेमेंट बँकेत खाते काढता येणार नाही.

बँकिंग क्षेत्रात स्पर्धा चढाओढ आहेच. ग्रामीण आणि निम शहरी भागातून स्थलांतरीत समाज प्रचंड मोठा आहे, कामगार, अल्पभूधारक, छोटे छोटे व्यावासायीक, विद्यार्थी, यांच्याकडून पैसे पाठविण्याचे मोठे संख्येने व्यवहार होतात, त्यात सुलभता येणार आहे. त्याने शहर असो वा खेडे पेमेंट बँकेच्या मध्यस्तीने धनप्रेष व्यवहार संख्या, रकमा वाढणाऱ्या आहेत. त्याचबरोबर प्राथमिक बँकिंग सेवे बरोबर विमा, म्युच्युअल फंड गुंतवणूक अशाही सेवा पेमेंट बँक पुढे देणार आहेत. चाकोरीबद्ध बँकिंग सोडून विस्तारलेले बँकिंग देऊ केल्याने समाजातील उर्वरित लोकांचा ओढा त्याकडे येईल. सध्या बँकिंग क्षेत्राकडून पुरवल्या जात असलेल्या विविध सेवांसाठी मोठ्या प्रमाणात आकार घेतला जातो. अगदी छोटे काम असले तरी  बँक कमिशन द्यावे लागते. पेमेंट बँक मात्र अतिशय कमी कमिशन मध्ये ग्राहकांना सेवा देणार आहेत. सद्यस्थितीत राष्ट्रीयकृत आणि खासगी बँकांना स्वस्तात  सेवा देणे शक्य होऊ शकत नाही. या पार्श्वभूमीवर पेमेंट बँका नक्कीच उत्तम कार्य करतील.  बँकिंग वाढल्याने रोखीच्या व्यवहारांवर नियंत्रण राहते. कॅशलेस व्यवहारांमधील सहजता, सुरक्षितता, महत्व सर्वजणांपर्यंत पोचलेले आहे, त्याचा विस्तार व्हायला हवा आणि त्यास पोषक वातावरण या बँकेद्वारे दिले जाईल.

एकूण अकरांमध्ये पोस्ट पेमेंट बँक व्यतिरिक्त इतर पेमेंट बँक्स ह्या प्रायव्हेट आहेत. त्यामुळे इतर बँकांवर लोकांचा पटकन विश्वास  टाकला जात नाही. त्यांना आपला जम बसविताना विशेष प्रयत्न करावे लागतील. भारतीय डाक खात्याने तमाम भारतीयांचा विश्वास संपादन केलेला आहेच, त्यामुळे पोस्ट पेमेंट बँकेची चढती कमान दिसणार आहे. बँकेची मालकी सरकारकडे असणार असून भारतीय पोस्ट खात्याच्या अधिपत्याखाली कामकाज केले जाणार आहे. खासगी बँकांच्या बरोबरीने तरीही सरकारच्या अधिपत्याखाली काम करणारी ही एकमेव पेमेंट बँक आहे. प्रत्येक जिल्ह्यात किमान एक शाखा अशा भारतभर ६५० शाखा जिल्ह्यास्तरीय सुरु आहेत. बरीचशी पोस्ट ऑफिसेस कोर बँकिंग प्रणालीने जोडलेली आहेत. शिवाय पोस्टाच्या मालकीची एटीएम्स मोठ्या संख्येने आहेत. त्यांचा वापर छोट्या गावातील गावकरी देखील करू लागतील. पोस्ट बँकेतील खात्यात जर शिल्लक एक लाख रुपयांपेक्षा अधिक झाली तर अधिक रक्कम पोस्टाच्या बचत खात्यात ट्रान्सफर करण्यात येणार आहे. पोस्टाच्या लाखो शाखांचा उपयोग करून बँकिंग सुविधा देशाच्या अंतर्गत भागातील समाजाला उपलब्ध करण्यात येत आहे. एकुणातच देशात बँकिंग विस्तारल्याने उर्वरित राहिलेला पैसा देशाच्या अर्थव्यवस्थेच्या प्रवाहात येईल. जो पैसा इतके वर्ष बाहेर होता, त्याचे नियोजन योग्य प्रकारे होण्यास मदतच होईल. बँकिंग सेक्टर मजबूत असला कि सगळीकडे आबादीआबाद असते. त्यासाठी सरकार प्रयत्न करीत आहे. तेंव्हा नागरिकांनी देखील बँकेप्रती आपली भूमिका योग्य प्रकारे निभावणे गरजेचे आहे. हे लक्षात ठेवून वागले तर घोडदौड पटीने वाढेल हे निश्चित होय. 

वंदना धर्माधिकारी

Vandana10d@yahoo.co.in

M : 9890623915

33. Diwali 2018 - Arthshakti - Educational Loan and problems

अर्थशक्ती दिवाळी अंक २०१८ :  शैक्षणिक कर्ज आणि समस्या

स्वातंत्र्यदिनी १५ ऑगस्ट, २०१५ रोजी “प्रधानमंत्री विद्या लक्ष्मी कार्यक्रम” सरकार ने घोषित केला. कौशल्य विकास आणि मेक इन इंडिया ह्या सरकारच्या योजनांना  नजरेसमोर ठेवून जास्तीत जास्त भारतीय युवकांनी यामध्ये सहभागी व्हावे त्यासाठी त्यांना आवश्यक ते शिक्षण घेताना आर्थिक मदत मिळावी. अशा उदात्त उद्देशाने नवीन पोर्टल सुरु केले. गरीब व मध्यमवर्गीय विद्यार्थ्यांना उच्च दर्जाचे त्यांच्या आवडीचे शिक्षण घेताना आर्थिक अडचणी येऊ नयेत, त्यासाठी त्यांना आर्थिक मदत करू शकणारी ही ऑनलाईन प्रक्रिया आहे. सरकार कडून विद्यार्थ्यांना मिळणाऱ्या विविध प्रकारच्या शिष्यवृत्ती तसेच बँकातर्फे शैक्षणिक कर्ज रूपाने मदत घेण्यात यामुळे सुलभता आणली गेली आहे.  भारत सरकार, अर्थ मंत्रालय, मानव संसाधन विकास मंत्रालय, उच्चतर  शिक्षा विभाग, भारतीय बँक संघ (Indian Bank’s Association – IBA) आणि  NSDL - e governance सर्वांनी मिळून “प्रधानमंत्री विद्या लक्ष्मी कार्यक्रम” साठी  तयार केलेले पोर्टल आहे www.vidyalakshami.co.in.

NSDL - e governance द्वारा सरकारच्या योजना राबविणे, त्यामध्ये पारदर्शकता ठेवणे, विविध सुविधा पुरविण्यात येणाऱ्या अडचणींवर मात करणे, योग्य लाभार्थीनां फायदा मिळवून देणे, संपूर्ण नियंत्रण ठेवणे, समस्या निवारण करणे, अशी सर्वतोपरी जबाबदारी घेतली जात आहे. जास्त माहितीसाठी www.egov-nsdl.co.in या वेबसाईटला भेट द्यावी.

वरील पोर्टल वर जाऊन विद्यार्थी आपले संपूर्ण नाव, पत्ता, मोबाईल नंबर देऊन आपले रजिस्ट्रेशन करून शकतो. भारतीय बँक संघ (IBA) यांनी तयार केलेला सर्व बँकेचा एकत्रित असा कर्ज अर्ज फॉर्म ( CELAF – Common Education Loan Application Form) भरायचा असतो. पत्त्याचा दाखला, स्वत:चे आधार कार्ड, आय डी प्रुफ, कॉलेजमध्ये प्रवेश मिळाच्याची नोंद, पैसे भरल्याची पावती, बँक खाते नंबर अशी माहिती भरायची.  आपल्या ग्राहकास जाणा – केवायसी प्रक्रियेच्या  आवश्यकतेनुसार कागदपत्रे स्कॅनकरून पाठवायची असतात. अटींना मान्यता दिल्यावर शिष्यवृतीसह शैक्षणिक कर्ज उपलब्धता पोर्टल दर्शविते. कर्ज कुठल्या कुठल्या बँकांकडून घेता येते त्या बँकांची यादी बघायला मिळाल्यावर तीन पर्याय निवडता येतात. प्रत्येक बँकांच्या शैक्षणिक कर्ज योजनेनुसार पुढील कर्ज प्रकरण कर्ज अर्ज तपासणी व मंजुरी केले जाते.

विद्यार्थ्याने भरलेला अर्ज एनएसडीएल तर्फे त्या त्या बँकेमार्फत ज्या भागात विद्यार्थी राहत असेल, अथवा त्याने नमूद केलेल्या बँकेच्या विशिष्ट शाखेकडे अर्ज पाठविला जातो. त्या बँक शाखेच्या CAPS – Credit Automation  Processing System वर सर्व पाठविल्यावर पुढील प्रक्रियेसाठी अर्जदार विद्यार्थ्याला बँकेत बोलावले जाते. या पोर्टलवरून कर्ज मिळाल्यास शैक्षणिक कर्जासाठीची  सबसिडी दिली जात नाही. ही विद्यार्थ्याच्या सोयीसाठीची एक खिडकी योजना (singal window) आहे.प्रत्येक बँकेची कर्ज योजना थोड्याफार फरकाने एकसारखी आहे. काही फरक असू शकतो. ढोबळमानाने पुढील मुद्धे महत्वाचे आहेत. विद्या लक्ष्मी पोर्टलवर न जाता देखील विद्यार्थी डायरेक्ट बँकेत जाऊनही कर्जप्रकरण करू शकतो.  पोर्टल बँकेत जाण्याची एक उत्कृष्ट सोय आहे.

शिक्षण कुठले कुठे घेणार, प्रवेश मिळाला का? शिक्षणाचा कालावधी, विद्यार्थ्याची कुवत, आधी मिळालेले मार्क्स, एकूण प्रगती, घरची आर्थिक स्थिती व इतर असा सर्वतोपरी आढावा घेतला जातो.

कर्जाऊ रक्कम ठरविताना सर्व प्रकारच्या खर्चाचा अंदाज घेऊन रक्कम ठरवली जाते. सर्व प्रकारची फी, वह्या, पुस्तके, स्टेशनरी, साहित्य, प्रक्टिकल प्रोजेक्ट साहित्य, कॉम्प्युटर खरेदी आणि त्या अनुषंगाने लागणारी खरेदी, ग्रंथालय, वसतिगृह प्रवेश फी, जेवणाखाण्याचा खर्च, राहण्याचा खर्च, मेस बिल, व्यतिरिक्त विद्यार्थ्याला आवश्यक असलेले इतर खर्च असा सर्वांगाने विचार करून कर्जाऊ रक्कम ठरविली जाते. इतकेच नव्हे तर विद्यार्थ्याला आवश्यक असेल आणि अंतर जास्त असेल, जायची  सोयी नसेल तर दुचाकी खरेदीसाठी देखील काही बँका कर्ज देतात.

अटी व जबाबदारी : विद्यार्थ्याने दरवर्षी पास झालेच पाहिजे. पास झाल्यावर मार्कलिस्ट बँकेत देणे आवश्यक आहे. समजा, जर आजरी असल्याने परीक्षेला बसता आले नाही तर तसे रजिस्टर डॉक्टरचे सर्टिफिकेट द्यायला पाहिजे. काही चुकीचे कृत्य केल्याने कॉलेजने जर काढून टाकले, रस्टीकेट केले, पोलीस केस झाली, गंभीर गुन्हा केला तर पुढील कर्ज मिळणे बरेचदा अशक्य होते. केलेल्या खर्चाच्या, भरलेल्या पैशाच्या सर्व पावत्या बँकेत द्याव्या लागतात, त्या वेळोवेळी देणे आवश्यक असते. समजा, एखाद्या वर्षी एखादा दुसरा विषय राहिला आणि एटीकेटी (Allowed to keep term) मिळून पुढील वर्षात प्रवेश दिला गेला तरीही बँकेत येऊन सांगणे कर्तव्य आहे. शिक्षण पूर्ण झाल्यावर, बँकेत येऊन सांगायलाच पाहिजे. पुढे काय करणार ते सांगणे आवश्यक जरी नसले तरी कर्जाची परतफेड कशी करणार यावर चर्चा बँकेशी करायला लागते. नोकरी लागलेली कळवायचे, हप्ते सुरु करायचे आणि लवकरात लवकर कर्जफेड करून त्यातून मोकळे होताना आणखीन एका विद्यार्थ्याला शैक्षणिक कर्ज बँक आता देऊ शकेल याचे समाधान मनी ठेवायचे. समाजाचे आपण देणे लागतो, तेंव्हा कधीही कुठेही असले तरी दुसऱ्याला शिक्षणासाठी आवश्यक ते मार्गदर्शन, आर्थिक मदत देखील अशा मुलांनी केली पाहिजे. 

कर्ज मंजुरी :: भारतात शिक्षणासाठी : जास्तीतजास्त १० लाखापर्यंत,

      परदेशात शिक्षण घेणार असल्यास २० ते २५ लाखांपर्यंत

मार्जिन :: कर्जदाराचा सहभाग : ४ लाखापर्यंत – ०%

                        पुढे – भारतात शिक्षण – ५% ते १०%

                             परदेशात शिक्षण – १५% ते २०%

कर्जदार :: विद्यार्थी,         सहकर्जदार :: आईवडील, पालक,

रतफेड :: १) संपूर्ण शिक्षण झाल्यावर सहा महिन्यांनी वा नोकरी लागल्यावर लगेचच.

         २) शिक्षण चालू असताना दरमहिन्याला लागणारे व्याज भरल्यास काही बँकांकडून

            व्याजदरात ०.०५% सवलत                     

         ३) शिक्षण पूर्ण होई पर्यंत ठराविक दराने दरमहा सरळ व्याज   

विद्यार्थिनींना विशेष सवलत :: ०.०५ ते १ % व्याजदर कमी

सबसिडी :: ४ लाखांपर्यंतच्या कर्ज प्रकरणास काही खात्यांमध्ये सबसिडी देण्यात येते.

         परंतू, “प्रधान मंत्री विद्या लक्ष्मी कार्यक्रम – एनएसडीएल पोर्टल” वर अर्ज नोंदणी

         केल्यास सबसिडी मिळत नाही. 

तारण :: बँक ठेवपावत्या, केवायसी, एनएससी, घर-बंगला-फ्याट, सरकार बॉंड, विद्यार्थ्याचे पालक आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत असतील तर कर्ज प्रकरणात त्यांना व्याज उत्पादन योजनेच फायदा घेता येतो. मानव संसाधन विकास मंत्रालय कडून व्यवसाय शिक्षण प्रशिक्षण यासाठी कर्ज घेता येते. यामधील बरेचसे कोर्सेस अल्प कालावधीसाठी असतात. ६ महिने/१ वर्ष अशा काळात शिक्षण घेऊन नोकरी देखील लागू शकते, अथवा व्यवसाय काढता येतो.

प्रमुख तारण :: विद्यार्थ्याची गुणवत्ता, प्रामाणिकपणा, चिकाटी, ध्येयाप्रती निष्ठा, कष्ट, जिद्द, झेप. कर्ज प्रकरण करताना अनेक कागदपत्रे द्यावी लागतात. त्याचा स्वतंत्र विचार करावा.     

     

सर्व प्रक्रिया चालू असताना आपला अर्ज कुठ पर्यंत आलेला आहे, त्याचा प्रवास तपासता येतो.

अधिक माहितीसाठी पुढील ठिकाणी संपर्क साधता येतो. मुंबई : फोन नंबर : 022 24994200/ 022 24976351 :: Email ID : vidyalakshami@nsdl.co.in  

शिक्षण मग ते कुठलेही असो, दिवसेंदिवस महाग होत चालले आहे. सरकारी योजनांचे मार्फत अनेकविध शैक्षणिक सवलती देऊ केल्या आहेत. त्याचा फायदा जरूर घ्यावा. शाळा कॉलेज यांचेकडे सर्व संकलित माहिती मिळते. बँकिंग इंडस्ट्रीद्वारे शिक्षणासाठी शक्षणिक कर्ज योजना आहे. बहुतांशी सर्वच बँका असे कर्ज देऊन विद्यार्थ्यांचा आर्थिक बोजा उचलतात, आणि त्याने विद्यार्थी पूर्णवेळ मनलावून अभ्यास करू शकतो. विद्यार्थ्यानेही विचार करताना कर्जफेडीची जबाबदारी स्वत: स्वीकारण्याची मनासिक तयारी केली पाहिजे. हे कर्ज तिलाच/ त्यालाच फेडायचे असते. इथे तिलाच म्हणताना मुलींनाही कर्ज घेऊन शिकवले पाहिजे. हे नमूद करते. मुलींच्या शिक्षणाची आबाळ करू नका. सुकन्या आत्ता आलेली आहे. आधी त्यांच्यासाठी काही वेगळी सोय केलेली नव्हती. तरी आत्ता ज्या मुली  पदवी पद्वित्तोर शिक्षण घेत आहेत, घेणार आहेत. त्यांनीही शैक्षणिक कर्ज घ्यायची तयारी ठेवावी. लग्न करून सासरी गेल्यावर देखील हप्प्ते भरायचेच आहेत मुलींनी. मुली तिकडे सासरी जाऊन  सर्वस्व पणाला लावतात त्या घरासाठी, आचार विचार संस्कार, तन मन धन, कपडे लत्ते पुस्तके वा इतर अनेक गोष्टी घेऊन जातात.  एव्हढे सारे नेले मग अ तिने एखाद्या कर्जाचा हप्ता नेला तर सासरच्या लोकांनीही आरडाओरडा करायचा नाही वा तिला त्रास देता कामा नये. मुलींनी आपले कर्ज आपणच फेडले पाहिजे. सासरी त्रास होत असेल तर अन्य मार्गही त्यांच्या विरोधात उपलब्ध आहेत हे देखील मुलींनी लक्षात ठेवावे. बायका ऐकतात म्हणून त्यांना त्रास दिला जातो. तीच दुर्गा व्हायला वेळ लागू देऊ नका. स्वत:ला कमी लेखू नका, खंबीर बना, शिकलेल्या मुलींनो, फक्त डिग्री नाही घेतली तर कणखरपणाही घ्या. इथे मानसिकता बदलली पाहिजे समाजाची. बरेच काही लिहिता येईल. इथे इतकेच बास.

अतिशय महत्वाची पोर्टल माहिती वर दिलेलीच आहे. इतरही अनेक गोष्टी जाणून घेणे हिताचेच आहे. शिक्षणासाठी लागणाऱ्या पैशाच्या सोयीचे अनेकविध मार्ग आहेत. शैक्षणिक क्षेत्रात अनेक उलाढल्या होतात आणि सामान्यांना त्याची कल्पना नसते. छोटे मोठे कोर्सेस, पदवी शिक्षण सुरु केले जाते, यांना शासकीय मान्यता आहे किंवा नाही याची पडताळणी प्रवेश घेताना केली जात नाही. ठराविक संस्थांच्या विद्यार्थ्यांना कर्ज मंजुरी मिळते किंवा नाही याचा अंदाज प्रवेश घेण्यापूर्वी घेतलेला नसतो, आणि मग बँकांकडून कर्ज मिळत नाही. अशावेळी बँकेत जाऊन आधीच चौकशी करणे आवश्यक. शिवाय दर दोनचार वर्षांनी प्रवेश प्रक्रियेत अनेकविध बदल होताना दिसतात. त्यासाठी पालक विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शक तत्वे, पद्धती, प्रवेश प्रक्रिया, अडचणी सोडविण्यासाठी आयोजित केलेली व्याख्याने जरूर ऐकावीत. त्यातून बरेच काही समजते.

किमान दहावी पर्यंतचे शालेय शिक्षण तर घ्यायलाच पाहिजे. समाज शिक्षित करण्यासाठी सरकारी योजनांद्वारा बऱ्याच गोष्टी अमलात आणल्या जातात. फी माफी, वह्या पुस्तके, शैक्षणिक सीडीज, शैक्षणिक साहित्य, शालेय गणवेश, मधल्या सुट्टीतील आहार, शैक्षणिक संस्थांचा दर्जाही उंचवण्यासाठी समुपदेशन, मार्गदर्शन, संगणक शिक्षण याद्वारे प्रयत्न केले जात आहेत. तरीदेखील तेवढेही शिक्षण न घेता अर्धवट टाकून घरी बसणारी मुले-मुली मोठ्या प्रमाणावर दिसतात. शालेय शिक्षणानंतर दहावीच्या यशावर थोडेफार अवलंबून पुढील बारावीची वाट आखली जाते. कला, वाणीज्य, शास्त्र, व्यवसायाभिमुख वा इतर तत्सम शैक्षणिक कोर्से या सर्वात विद्यार्थी  विभागले जातात. बारावी नंतरचे शिक्षण शाखांनुसार बदलत असते. ते वैविध्यपूर्ण, सूक्ष्म  अभ्याक्रमाचे महत्वाचे शिक्षण असते. ते शेवटास नेणे जिकीरीचे असल्याने विद्यार्थ्याने जाणीवपूर्वक ध्येय डोळ्यापुढे ठेवून यशस्वी वाटचाल शेवटपर्यंत  करणे अतिशय महत्वाचे असते. परिस्थितीला शरण न जाता उलट दोन हात करावयाची तयारी असेल तर यशाचा मार्ग रोखता येत नाही. लढणाऱ्याला  या मार्गावर अनेक वाटाडे भेटतात, जे हा मार्ग सुकर करण्यासाठी मदत करतात, यासाठी समाजातील धडपड्या यशस्वी लोकांचा आदर्श समोर ठेवावा  आणि सर्व ताकदीनिशी लढावे.

आपल्या पाल्याच्या शिक्षणाची  आर्थिक तरतूद काही सुज्ञ पालक करतच असतात. जन्मापासून वाढत्या वयातील वेगवेगळ्या शैक्षणिक टप्प्यांनुसार परिपक्व होणाऱ्या ठेव पावत्या, आवर्ती जमा खाती, पोस्टातील नियमित गुंतवणूक, वाढदिवसाच्या निमित्ताने आकडा वाढवीत केलेली NSC (National Savings Certificate) खरेदी, म्युच्युअल फंड,   SIP( Systematic Investment Plan) , उत्तम परतावा देणाऱ्या कंपनी ठेवी, सार्वजनिक भविष्यनिर्वाह निधी गुंतवणूक या सर्वांचा विचार करावा. अतिशय महत्वाचे म्हणजे नव्याने २०१५ साली सुरु केली गेलेली खास मुलींच्या शिक्षणासाठीची योजना सुकन्या समृद्धी योजनेमध्ये मुलींसाठी केलेली गुंतवणूक. ही तर प्रत्येक पालकाने आपल्या लाडक्या कन्येच्या शिक्षणाची सोय करायला सर्वोत्तम अशी योजना असल्याने तिला तसाच उत्तम प्रतिसाद मिळत आहे. हे महिला जगतसाठी सुचिन्ह आहे. तसेच, वयानुसार उच्च शिक्षणाच्या वेळी परतावा घेता येईल अशा विमा योजनाही आहेत. तसेच खास शैक्षणिक योजना, Child Plan म्युत्युअल फंड, असेही सुरु केलेले आहेत. बाजारात नवनवीन योजना येतच आहेत. हे सर्व काही तरतूद करू इच्छिणाऱ्या पालकांसाठी आहे.

जिथे हातातोंडाची मिळवणी करता करता नाकेनऊ येतात, तिथे शिक्षणासाठी पैसा बाजूला टाकणे अवघड असते. तरीही अनेक पालक पोटाला चिमटे घेऊन मुलांना शिकवितात. मुले काय शिकतात, कसे वागतात, शिक्षणाचा दर्जा काय, त्यातून खरोखरीच मुलांचा  विकास होतो का, कि केवळ

पैसा वर्षे वाया घालवून पास हा शिक्कामोर्तब केला जातो. बरेचदा असेच दिसते. नुकतेच एका बी.कॉम झालेल्या मुलाला “महाराष्ट्र” शब्द इंग्रजीमध्ये लिहिता आला नाही. मराठीत देखील खूप विचार करून लिहांवा लागला. शाळा कॉलेज करून त्याला काय मिळाले. विषय वेगळा आहे, पण अतिशय महत्वाचा आहे. या शिक्षणाला अर्थ नाही. त्याचा परिणाम असा होतो की अशांना नोकऱ्या मिळत नाही, व्यवसाय करायची धमक नाही. खरे पाहता देशात सध्या प्रत्येक क्षेत्रात मनुष्यबळ हवे आहे. पण, डोक्याला डोके ठेवून कामे करणारे हात, आणि विचार करणारे डोके मिळत नाही. त्यामुळे प्रत्येक क्षेत्रात नोकऱ्या असूनही हवी तशी माणसे मिळत नाहीत. इथे शिक्षणाचा दर्जा वेगळा विषय ओघाने आलाच. तो विद्यार्थी कुठेही शिक्षण घेत असो, प्रत्येक विद्यार्थ्याने स्वत: उत्तम अभ्यास  केला तरच तुमचे व्यक्तिमत्व घडणार आहे याची जाणीव ठेवणे आवश्यक आहे. नुसता पुस्तकी किडा नको, व्यवहारात त्याची उपयोगिता, त्याच्या अनुषंगाने येणारे विषय, संगणकीय वापर हातोटी, आणि आपले विचार, आचार, मानसिकता, सकारात्मकता आणि माणूसपण या सर्वांची जो वृद्धी करेल त्याला आकाश ठेंगणे होईल, उत्तुंग  यश आयुष्यात मिळविता येईल इतक्या मोठ्या प्रमाणात संधी उपलब्ध आहेत. ठरवले तर सोने करता येते, नाहीतर आहेच गटारात हातपाय मारणे. 

शिक्षणाचे फायदे, महत्व समाजातील सर्व स्तरांतील लोकांना पटू लागले आहे. शिक्षणाने व्यक्तीमध्ये आमुलाग्र बदल घडू शकतो असा विश्वास वाढला आणि आपल्या मुलामुलींना शिकवणाऱ्या पालकांचे प्रमाण वाढीस लागले. लहानपणापासूनच विद्यार्जनाचे संस्कार रुजवण्यास सुरवात होते. प्रत्येक घरातले वातावरण पोषक असेलच असे नाही. ते तसे असो वा नसो, विद्यार्थ्याने स्वत:उभारी घेऊन जिद्दीने, दृढनिश्चयपूर्वक शिक्षण घेतले पाहिजे. कष्टाला पर्याय नाही हे लक्षात ठेवावे. शिक्षणासंदर्भात पालकांची मानसिकता, दृष्टीकोण, प्रोत्साहन, मुलामुलींमध्ये सकारात्मक बदल घडवतात. हवे ते शिक्षण, हव्या त्या शैक्षणिक संस्थेत घ्यावयास मिळणे  अवघड होत आहे. संसारात ओढाताण करून इकडून-तिकडून पैसा गोळा करून मुलांना शिकवणारे पालक मोठ्या संख्येने आढळतात. मुलगी हुशार असली तरी तिच्या शिक्षणाकडे दुर्लक्ष केले जाते. शैक्षणिक कर्ज घेऊन मुलींना शिकवणारे  पालक तर फारच थोडे. मुलगा वा मुलगी दोघानाही समान शिक्षणसंधी देणे पालकांचे कर्तव्य आहे.

शिक्षणामध्ये प्रचंड वैविध्य आहे, त्यांची यादी देण्यात काही अर्थ नाही. जसे पुस्तकी ज्ञान असते, तसे कृतिशीलता वाढविण्यासाठी कौशल्य वृद्धीचे शिक्षणही घेतले जाते. कौशल्यवर्धन करणे म्हणजेच एखादा  विशिष्ट प्रकल्प वा काम वा जबाबदारी पार पाडताना अंगी असाव्या असलेल्या आवश्यक गुणांची जोपासना करून गुणवत्ता वाढविणे होय. त्याचे जोरावर  काम करून पूर्णत्वास नेणे. ह्याचे शिक्षण देण्यासाठी तर मोदी सरकारने प्रधान मंत्री कौशल्य विकास योजना काढली आहे. त्याचा फायदा तरुणाईने घेतला पाहिजे.

शिवाय मुलांना पालकांच्या कष्टाची कितपत जाण असते हाही प्रश्न वेगळा असला तरी शिक्षणाशी निगडीत आहे हेच मुलांच्या लक्षात नसते. आम्हाला जन्म दिला ना मग त्यांनी आमचे सर्व केलेच पाहिजे, असे उद्गार काढणार्यांना काय म्हणावे? विचार करा आणि मानवी मुल्ये जपणूक सर्वश्रेष्ठ पदी ठेवूनच काय शिकायचे ते शिका. शिवाय पालकांनी मुलांचे फालतू लाड करू नयेत. मुले त्यांने बिघडतात. मोठ्यांचा धाक, आदर, कर्तव्य महत्वाच्या गोष्टी सांभाळणे सगळ्यांचेच कर्तव्य आहे. नुसत्या केवळ डिग्र्या  मिळवून शिक्षण घेऊन आयुष्य सुखी होत नाहीत. आणि सध्याच्या परिस्थितीत डिग्र्या घेणाऱ्यांची संख्या मोठी आहे. साधारणपणे जुने ते ऑगस्ट सर्वच शाळा कॉलेजेस यांचे नवीन शैक्षणिक वर्ष देशभर सुरु होते. पुढील वर्षात जाताना प्रत्येक विद्यार्थी आनंदाने पाऊल टाकतो. त्याचवेळी पुढील जबाबदारीची जाणीवही असते बरोबर. त्याच्या सर्व जाणिवांना सकारात्मकतेच्या धाग्याने बांधून घेताना कस लागतो विद्यार्थ्याच्या संस्कार समृद्धीचा. आपल्याकडे आर्थिक विषय स्वतंत्ररित्या शाळांमधून शिकविला जात नाही.  मुलांना पैशाचे ज्ञान आजूबाजूच्या वातावरणातून, घरातून, मोठ्यांच्या वागणुकीतून, घरोघरीच्या देवाणघेवाणीतून  होत असते. त्यात भर पडलेली आहे मीडियाची, खऱ्या खोट्या बातम्यांची, आकर्षित करणाऱ्या जाहिरातींची, नवीननवीन उपकरणांची, त्यांच्या वापराची आणि मग मुलांचा पाय तिकडे वळायला वेळ लागत नाही. आणि मानवींमुल्यांची पायमल्ली कधी केली जाते याचे भानही राहत नाही., खरं तर हेच वय असते सकस सात्विक आयुष्याची घडण स्वत:च्या मनात रोवायची. तसेच पैशासह अनेक गोष्टींचे ज्ञान आत्मसात करण्याची. व्यक्तिमत्व विकासात संस्कारांची भूमिका अहम असते. माणसाच्या जीवनात अर्थसंस्कार महत्वाचे असतात. इथेच माणूस घडतो.

थोडेसे अधिक बोलावे असे वाटते. देशोन्नती वर्तमानपत्रात विद्यालक्ष्मी योजनेची माहिती मी दिली होती. विद्यार्थी, पालक यांचे फोन आले. त्यात, अनेक तरुण मुलांनी विचारलेले प्रश्न मला अस्वथ करणारे होते. कुठे चालली आमची पुढची पिढी? या प्रश्नाने मला वेगळ्या प्रकारे लिहिते केले. इथे पुढच्या पिढीची मानसिकता, त्यांची नकारात्मकता अत्यंत महत्वाची वाटली. “मल्या, निरव मोदी गेले ना पळून, चुना लावून, मग, आम्हीच का कर्ज फेडायचे?” “कर्ज माफ करायला काय जाते?” “शेतकऱ्यांची कर्ज माफ होतात, मग आमची का नाही.” “काय करेल बँक? नाही आम्ही कर्ज फेडले तर?” “बघू, काय करतात बँकेतले. मी पण बघून घेईन त्यांच्याकडे.” अगदी अशा शब्दात मला विचारणा केली गेली. काहींना बँकेचा अनुभव चांगला नाही, नकार देण्यात आला. बँकेने स्पष्ट सांगितले की, “शैक्षणिक कर्ज मुलं फेडत नाही, बँकेला त्याचा त्रास होतो. आम्ही देत नाही.” तेही खरंच आहे. नुकतीच बातमी वाचली होती एनपीए झालेल्या एज्युकेशनल लोन खात्यांची. काही मुलांनी कर्ज फेड केली नाही, आई वडिलांनी पोटाला चिमटा घेऊन कर्जफेड केली. मुलाने शिक्षण सोडून दिले, ऐकत नाही, पैसे उडवले, अशाही गोष्टी कानावर आल्या. एकंदरीत शिक्षणिक कर्जाची ऐशी की तैशी.

पालक तर अगदीच वैतागून गेले होते. त्याचेही काही दाखले देते. “कर्ज काढून शिकवायचं पण अभ्यास करीतच नाही तो. त्याला काहीच वाटतं नाही. त्यापेक्षा केलं असतं काहीतरी काम, निदान भाजीची गाडीतरी सांभाळली असती घराची.” “काय सांगू ताई, त्याला शिकायचं नाही. आमची परिस्थिती बरी आहे. शिकला तर खर्च करू, पण ते नको त्याला. गाडी तेव्हढी पाहिजे. माझी मोटर सायकल घेऊन जातो, मस्ती करतो मित्रांसंग, पोरी फिरवतो, रातच्याला कधी बी येतो, दारू प्यायला तर लागलाच हाय, पण, आणखीन काहीतरी चुकीचे धंदे करतो. आमच्या घरात इतकं बिघडलेले हे पहिलचं दिवट.” “त्याने केला अभ्यास, शिकला, आता कर्ज फेड म्हणतो तर नाय फेडणार बोलला. तुम्ही फेडा. आमच्याच्याने नाही होणार ते. एक दिवस तर धावून आला अंगावर.” “कुठून त्याला बँकेने कर्ज दिलं असं वाटतं बघा. इतका माज आलाय त्याला. अभ्यास तर नाहीच. फुशारक्या मारीत गावभर हिंडतो. लोकांना वाटतं लई छान. खरं आम्हालाच ठावूक” काहींनी स्वत: काहीतरी सोय करून मुलांची कर्जफेड केली. याची जाणीव मुलांनी ठेवायला नको का? आईवडिलांना किती त्रास द्यायचा? शिक्षणाची  आर्थिक सोय झाली तर  नीट अभ्यास करून नंतर कर्जफेडीची जबाबदारी मुलांनी घ्यायलाच हवी. त्यासाठी पालकांना वेठीस धरू नये, त्यांच्यावर कर्जफेडीचा आपला भार कमवते झाल्यावर तरी टाकू नये. फक्त आठवावे, आईवडिलांनी आपल्यासाठी काय केले आणि मी काय करीत आहे.

तेंव्हा त्यांना परिस्थितीची जाणीव करून द्यावी असे वाटले मला. त्यावरही लिहिते थोडेसे. “कोणाचे करावे भले, तर तो म्हणतो माझेच खरे”. आला असेल आपणासही असा अनुभव कधीतरी. मलाही इथे देखील आला, मुलांच्या हिताचे लिहिले, तर मलाच काय काय सुनावले. वैयक्तिक, समाजाचे दृष्टीने, देशासाठी देखील अशी विचार सरणी चांगली नाहीच. भयानक चित्र सामोरे आले. विद्यार्थ्यांनी मानसिकता बदल  केला पाहिजे. अन्यथा, मुलांनाच त्रास होईल या विचाराने लिहित आहे. दुसर्याने सरी घातली, आपल्याकडे नाही म्हणून आपण गळ्यात दोरी बांधत नाही. एकाने शेण खाल्ले, म्हणून आपण खायचे का? चुकीचा मार्ग आहे तर त्यावरून जायचे कशाला? आपल्याच हाताने पायावर धोंडा मारणे म्हणता येईल यास. 

अनेकांच्या बाबतीत, शैक्षणिक कर्ज हे आयुष्यात घेतलेले पहिले बँक कर्ज प्रकरण असते. पहिलेच कर्जफेड जर केली गेली नाही, तर पुढे कर्ज मिळविताना नक्कीच अडचणी येणार आहेत. प्रत्येकाचा क्रेडीट स्कोर, ती व्यक्ती कशाप्रकारे कर्जफेड करते, करते किंवा नाही, वेळेत खाते बंद केले गेले का? कुठल्या बँकेची ती व्यक्ती दोषी आहे, डिफॉल्टर आहे याची नोंद घेतली जाते. इथेच भविष्यातले बँकेकडून कर्जरूपाने मदत घेण्याचे मार्ग बंद होतात. एकदा का कर्जफेड नीट केली नाही तर पुढे कर्ज  का म्हणून बँकेने द्यावे. मागील काही वर्षापासून कर्ज घेताना त्याचा, त्याच्या पालकांचा देखील क्रेडीट स्कोर म्हणजे आधीची केलेली कर्जफेड पद्धत बघितली जाते. सगळ्या गोष्टी संगणकात एका ठिकाणी नोंदलेल्या असतात. त्या बघूनच पुढे कर्ज दिले जाते. इथे पहिल्यांदाच जर वाईट नोंदी असतील तर कधीही कर्ज मंजुरी होणार नाही. आत्ताच, काही जणांना बँकेने स्पष्ट सांगितले की मुले कर्जफेड करीत नाहीत. योजना जरी चांगली असली तरी बँकेला अनुभव चांगला येत नाही म्हणून आम्ही शैक्षणिक कर्ज देणे थांबविले आहे. आता बोला, बँकांनी काय करायचे?

खूप काही लिहिता येईल यावर, बास. इतके पुरे. मुले सुज्ञपणे यावर विचार करतील, वागतील, आपली कर्जफेड आपल्या उत्पन्नातून करतील. आपले कुटुंब, समाज, देश, याप्रती कर्तव्य पार पडावे. आपले खाते अनुत्पादित कर्जखाते होणार नाही याची जबाबदारी कर्ज घेणाऱ्याची असते. विद्यार्थ्याचा शोध घेऊन कुठे नोकरी लागली हे शोधणे बँकेला अवघड नाही. व्यवसाय असेल तरी शोध घेणे सोपे आहे, हेही लक्षात ठेवावे. नव्या नोकरीच्या ठिकाणी होणारी मानहानी, नाचक्की याचाही विचार करा. आत्ता कदाचित गद्धेपंचविशीत असे वागणे योग्य आनंद देणारे, मजा करायचे वाटते. त्याचे पडसाद आयुष्यभर झेलायला लागू नयेत म्हणून अशा विद्यार्थ्यांना हेही इथे कळकळीने सांगण्यात येत आहे.

वरील गोष्टी विस्तृत लिहल्या कारण त्याची गरज समाजाला आहे. याउलट शैक्षणिक कर्ज घेऊन उत्तम शिक्षण घेणारे, बँकेत येऊन पेढे वाटणारे, कर्ज लवकर फेडणारे, ‘हीच बँक माझी इथून पुढे’ असे म्हणणारे, पुढेही त्याच बँकेकडून विविध प्रकारे म्हणजे घर,वाहन, उद्योग, पर्यटन, वा इतर कशाही साठी कर्ज घेऊन कायम नियमित फेडणारे असे इतरांना आदर्शवत अनेक कर्जदार बँकेत नेहमी येतात. त्याचे उदाहरण इतरांनी समोर ठेवावे आणि आपल्यात बदल करावा. हेच इथे जाताना सांगते आणि सर्वांना पुढील शिक्षणासाठी, सुसंस्कारित भारतीय नागरिक होण्यासाठी शुभेच्छा देते आणि थांबते.

वंदना धर्माधिकारी

Vandana10d@yahoo.co.in

M : 9890623915